Es é kontinuason di primera parti di konbérsu na rádiu Porton D’Nos Ilha, di Kinta-fera dia 21 di Fevereru, ki foi publikadu pa Liberal dia 22 di es mês. Valdir Alves, enprezáriu y donu di prugrama televizivu Cabo Video, un jornalista konseituadu, y lokutor di prugrama radiofóniku Porton Di Nos Ilha, na 97.3 FM, Rádio Globo, tevi un brilhanti y louvável inisiativa di didika parti di se prugrama a un konbérsu ku dôs konvidadu na stúdiu, y tanbê ku linha abérta pa ouvintis txôma y partisipa via telefóni, nakel konbérsu na undi ki tema éra: Dia Internasional di lingua matérnu.
A sigir, N ta tranxkrevi sugunda parti di kel konbérsu:
Valdir Alves: Oji é dia internasional di lingua matérna, nu sa ta analiza alguns kistons relasionadus ku lingua Kriolu, ou seja lingua kabuverdianu nes kazu, ofisializason y otus aspétus relasionadus ku Kriolu. Mas tanbê, nu krê pa ouvintis partisipa, da ses opiniãu, fazi perguntas, purkuantu si nu sta na un prusésu di studu di nos lingua, nu krê obi pisoas, purki afinal Kriolu é faladu pa tudu kabuverdianus y nãu só pa un grupu ó pa un minoria.
Telefóni ta toka y Valdir ta respondi xamada di pruméru ouvinti.
Valdir: Nu ten pruméru ouvinti na linha. Boa noiti.
Sinhor José Évora: Yes, Sir.
Valdir: Alou Sinhor Évora. Vamos lá.
Sr. José Évora: Mo ki nu sta?
Valdir: Tudu bon.
Sr. José Évora: Ami é amigu di Sinhor Montrond. Nu ta kustuma toka di djuntu: mi na violinu y el na violãu ta kunpanha-m. N ta gosta di kel. Kriolu tanbê el é studador d’el, y ke-la é ka badi (mau). But (Má), un kuza ki-m krê purguntaba el é se astrological sign (se signu), si el pode flaba mi. El podi fla ma ke-la ka ten nada a ver ku es konbérsu, má é só pa-m sabi en térmus di persisténsia, modi ki se signu ta difini-l.
Montrond: Sr. Évora, boa noiti. Nho podia ripitiba pergunta di nho, pur favor?
Sr. Évora: Astrological sign (signu) di nho?
Montrond: Nha signu ki nho krê sabi, é ka é?
Sr. Évora: Sin.
Montrond: Pur akazu, ami é exkorpiãu.
Sr. Évora: Ó nho é exkorpiãu. Bon, ami dja N pertensi kel otu ária.
Montrond: Nu ten signu diferenti má na tóka nu ta konbina dretu. Óras ki nho da ku arku na ré menor, N ta kunpanha-nho déntu kel konpasu di ré menor. Nho ta poi violinu ta gemi y mi N ta poi violãu ta txora, y asin nu ta fazi kabu sabi.
Sr. Évora: Sin, nakel nho é sén purséntu. Agó n’es kuza di lingua gó, N ta agree (konkorda) ku nho, ma kada ilha ten se own language (própi lingua). Nos na Djabraba pur izénplu, nu ta fla nu bai, y na Fogu es ta fla du bá. Agora na skóla, kal ki ta ben obrigadu algen pa fika ta fla? Ta ben skodjedu lingua di Praia pa lingua prinsipal, ó é lingua di Fogu, Santanton, ó é kal é? Pamodi, komu Praia é kapital di Kabu Verdi, maybe (talvês) é ke-la ki es ta skodjê. Praia é sidadi y lingua di la é más lebi ki lingua di fóra.
Valdir: Sr. Évora dja fazi pergunta y Montrond dja toma nóta. Nu ta atendi un otu ouvinti.
Ouvinti: Boa noiti. Mi é Arnaldo di Fall River.
Valdir: Boa noiti Sr. Arnaldo, vamos lá.
Sr. Arnaldo: Boa noiti. Como estão? Quero cumprimentar o Sr. Montrond e o Sr. Anibal.
Montrond: Boa noiti Sr. Arnaldo.
Anibal: Boa noiti.
Sr. Arnaldo: Un abrasu pa nhos tudu, y parabenx pa nhos ter trazedu es prublema li pa nu obi-l y papia sobri el. N krê fla ma stória sta ripiti. Nu odja un kuza: kantu Kabu Verdi toma indipendénsia, foi sima un mininu ki nasi. Tudu algen fla ma ka ta daba, ka ta daba. Nu odja Kabu Verdi mo ki sta gósi. Mininu óras ki el nasi, el ta alimenta só di leti. El ka ta kumê nén katxupa, nén papa. Má el ta kria, y óras ki el bira grandi el ta kumê tudu. Anton lingua tanbê, é sima mininu ki sta nasi gósi. Nos tudu kabuverdianu, nos é pai ku mai di kel mininu. Y kel mininu ta kria. Ben, nu ripara un kuza: Kriolu é un lingua bibu. Kriolu ki ta ben fika na futuru, ninhun di nos nu ka sabe-l. Nén ALUPEC pamodi ten txeu mistura. Nu analiza kel izénplu li: na Praia, nasi un mininu, se mai é di Sanvisenti y se pai é di Fogu. Kel mininu ta ben papia un Kriolu ki é un mistura di Kriolu di Praia, di Sanvisenti y di Fogu. É ka nén igual di pai, nén igual di mai. Y mi, N ten próva disu. Mesmu kuza ta ben kontisi ku Kriolu. E ta bai ta mistura, ta mistura, ti ki ta fika un. Má ke-li ta leba ténpu. Pur izénplu, nu ten kazu di Purtugal. Na Porto, es ta fla binhu. Má ka ta skrebedu na libru binho. Ta skrebedu vinho. Ami, N konxi tudu ilha di Kabu Verdi. Kada ilha ki-m bai, es ten sértus térmus, N ten ki fika la uns ténpus ku es pa-m kumesa ntendi. Má, N ntende-s tudu. Ten uns kuza ki es ta fla ki é ka igual ku di-meu, má é Kriolu. Nu ta odja ma na raís m’é igual. Só manera di prunúnsia y di enprega k’é diferenti. Purtantu, nu seta ma ALUPEC é kel más ki ta danu pa di faktu nu ntendi. Ami tanbê na prinsípiu, N reaji txeu. Má oji,N sa ta odja ma N ka staba dretu.
Valdir: Obrigadu, Sr. Arnaldo. Nu ta atendi más un ovinti na linha.
Ovinti: Boa noiti, Valdir. Es é João Carlos, di Pawtucket, Rhode Island.
Valdir: Boa noiti, João Carlos.
João Carlos: Pra já, Sr. Arnaldo Ferreira korta-m txeu kuza ki-m tinha praparadu pa-m fla. N ta faze ses palavras di-meu tanbê. Antis di N kontinua, N kria kunprimentaba konvidadus ki bu teni na stúdiu, na animason di es prugrama, na undi ki sa ta fazedu un
Abordájen sobri lingua kabuverdianu. Ripara ma N ta fla lingua kabuverdianu y nãu Kriolu. Y si nu ta txoma-l lingua é pamodi ten prisupostus téknikus linguistikus ki ta leba-nu a fazi kel afirmason li. Óras ki nu ta ben trazi es kuzinhas ki na Santanton un palavra ta fladu di un fórma y na Brava di un out manera, má signifikadu é kel mé, nu ka sa ta trazi, na nha manera di odja, kontribuison ki di faktu lingua kabuverdianu na es muméntu sa ta mesti pa se afirmason. Na es órden di ideia, y sobretudu n’es jeitu di tenta kria más difikuldadis ki fasilidadi, N ta krê fla ma anton nén indipendénsia ka mesti tomada. Purtantu, N ta atxa ma é midjór nu orienta pa puzitivu, na sintidu di insentiva. N sta di akordu ku Sr. Montrond óras ki el ta fazi un apelu pa union. Axu ki é nesesáriu es union, y tanbê un pustura más puzitivu ku relason a es matéria. Obrigadu.
Valdir: Obrigadu. Xa-nu atendi un otu ouvinti.
Ouvinti: Boa noiti. Es é Djou Da Silva, di New Bedford. Ki tal, tudu dretu rapazinhu?
Valdir: Sin tudu bon, obrigadu.
Sr. Silva: N kria salva kel pesual la, y tanbê pa fazi un purgunta a Sr. Montrond, purki inda N ka ntende ben kuzé ki es krê. N krê sabi kal k’é objétivu di muméntu. Palavras
tékniku ka ten na Kriolu, nén na karru, nén na aviãu. Na konputador na undi ki nu ta bai na Kriolu? Y guvérnu ku tantu kuza bon pa fazi, agó ben ofisializa Kriolu pa kuzé? Ménbrus di guvérnu óras ki es ta ben li, es ta dzê es pasa kuatu anu na Coimbra, ma é pa es ka nén abri bóka. Ker dizer, N ka krê ofendê ningen, má ningen ka stúpidu. Na Kabu Verdi, nu ka ten bons prufisoris. Prufisoris di skóla primáriu es ka sabi purtugês. Pur isu mininus ka ta prendi un bon purtugês. Y própi guvérnu sta ta kontribui pa ke-la. Purtugês debi manti na se lugar komu lingua. Cabral dzê asin. Ma sta un grupu di pisoas ki krê linpa stória. Má es sta erradu. Stória ka ta linpa. Es podi da riba, es da baxu. Si ke-la é kel mesmu grupu di pisoas ki ronba, ki tra tudu státua, ki tra tudu nomi di rua y es torna ba po pa trás (torna ba poi di vólta), agó es krê tra lingua. Mi é ka purtugês, mi é Kriolu. Ma kuzé ki nu ta ben fazi ku Kriolu pa nu studa ó komu lingua ofisial?
Valdir: Ok, Obrigadu. Montrond, n’es muméntu nu ta ben pasa un mensájen kumersial, dipôs bu ta ben da un rispósta brevi, purkuantu es ténpu é limitadu. Má si ouvintis krê, nu ta kontinua ta dibati es kistãu, pelu ménus un bês pur simana. Nu teni más ouvinti, má nu ta ben obi un brévi kumentáriu di Montrond y tanbê di Anibal. Si nu tiver ténpu nu ta ben atendi talvês a más un otu xamada.
Montrond: Bu krê pa-m da rispósta ó bu krê atendi es xamada?
Valdir: Dexa-m atendi pamodi sta un pisoa ki dja sta txeu ténpu ta spéra. Alou, sin.
Ouvinti: Boa noiti. Valdir, es é Cecilio Cabral. Mo ki nhos sta?
Valdir: Tudu dretu. Nu tenta ser brévi Cecilio pamodi falta só alguns minutus.
Cecilio: Montrond, N ta fazi un pergunta diretamenti a bo. Ami é kóntra ALUPEC, purki ka obidu sértus pesoa. Ka obidu Sanikulau, ka obidu Fogu, ka obidu Brava. Obidu só Santiagu. N ta dexa nu ar, dipôs N ta fla pamodi gó.
Valdir: Ok, prontu. Kes otus é ka éra pergunta, mas sin axega. Anton rispondi Cecilio Cabral.
Montrond: N ta aproveita pa agradesi intervenson di Cecilio Cabral ki ten stadu sénpri ativu na kumunikason susial na kumunidadi. El ta kustuma koloka perguntas ki às vezis é ka mutu fásil di rispondi. Cecilio kaba di diklara ma el é kóntra ALUPEC, y nu ta ruspeta se puzison n’es matéria.
Cecilio: Mi é ka kóntra 100%. Mi é kóntra parsialmenti.
Montrond: Nu ta gostaba di dexa klaru pa ouvintis ma ALUPEC ka kai di parakéda. É un alfabétu ki pasa pa várius studu, duranti várius y longus anus, y el pasa pa várius fazis ti ki nu ben txiga na kel últimu verson ki foi aprovadu uns anus atrás.
Cecilio: Montrond, bu sa ta ben bâzia na konstituison da repúblika, nãu?
Montrond: Sin, artigu númeru nóvi di konstituison ta kontenpla Kriolu. Pa nu ka perdi mutu ténpu, N ta pidi-u pa bu djobi kel artigu nóvi. N ten serteza ma bu debi teni konstituison dispunível y bu podi konsulta-l gósi-li.
Cecilio: Lójiku. N tene-l na mon própi.
Valdir: Anton nu bai pa pontu isensial. Purké ki Cecilio ka sta totalmenti di akordu. Kual é k’é diferensa ki ten entri akilu ki Cecilio ta pensa y akilu ki Montrond ta difendi.
Montrond: Ben, Mi N ka sabi purké ki Cecilio ka ta konkorda ku ALUPEC.
Valdir: Tumandu palavras di Cecilio pa nu podi odja si nu ta abrévia, falta-nu poku ténpu. Cecilio ta atxa ma ALUPEC ta bâzia só na un ilha y e ka obi kes otu ilhas.
Montrond: N ta atxa ma nau. ALUPEC é alfabétu ki foi konsebidu pa podi sirbi pa unifika skrita di Kriolu di Kabu Verdi. Tudu kes variantis di Brava pa Santanton, ALUPEC ta pirmiti di skrebe-s di fórma unifórmi, sinplis, inekívuku, y sén anbiguidadi. E alfabétu ki é más funsional pa unifika skrita di Kriolu.
Cecilio: Montrond, bu ta atxa ma anton nha nomi ta ben skrebedu ku K?
Montrond: Nau. Skrita di nomi di pisoas ka ta muda pamodi ningen ka podi muda rijistu di nasiméntu di un individu. Nomi di pisoas ta kontinua ta skrebedu sima ki es ta konsta na ses rijistu di nasiméntu.
Cecilio: Si C nhos dja manda pa Purtugal, anton modi ki-m ta skrebi nha nomi Cecilio?
Montrond: Nau. Dja fla-u y N ta torna ripiti ma nomi di pisoas ta skrebedu di akordu ku ses rijistu di nasiméntu. Ka ta ben mexedu na rijistu di nasiméntu di pisoas.
Valdir: Ó Cecilio, dj-el ixplika-u. Ka nu insisti ku Cecilio ó ku Cabral, k’é bu nomi. Anton nu da un otu izénplu: Kabu Verdi.
Cecilio: Modi ki bu ta skrebi Kabu Verdi?
Montrond: Nomi ofisial di Kabu Verdi na kriolu podi fika ta skrebedu Kabu Verdi desdi ki sigidu tudu kes trâmitis legal pa es ifeitu. Es é só skrita ki sta en kauza. Nu sabi ma ten país ki muda própi se nómi. E kazu di União Soviética, pur izénplu. Y ten sidadi ki tanbê muda nomi. Anton, N ka sa ta odja undi ki prubléma sta.
Cecilio: Ok, obrigadu. N ta torna partisipa.
Valdir: Nu teni más un ouvinti, má ténpu fika-nu poku. Nu ten otus konprimisu. Montrond, só trinta sigundus pa termina.
Montrond: Sr Évora fla ma na Brava ta fladu Nu bai, na Fogu du bá, na Sanvisenti nô bâ, etc.El purgunta kual é ki ta ben fika? Tudu k’es la ta fika, purki kes la ki ta izisti. Ka ta ben mudadu nada na manera ki ta papiadu na kada ilha. Úniku kuza ki krê unifikadu é skrita. Pur izenplu, du bá ta skrebedu du bá na tudu kau na Kabu Verdi, na Brava, na Fogu, na Sanvisenti, na Mérka, na tudu lugar na mundu, y ti na lua si fôr prisizu. Mesmu kuza ta kontisi ku kualker un otu palavra ki ta fladu na kualker un di kes variantis ki ten na Kabu verdi.
Valdir: Ok, é sin ki ta ben unifikadu skrita?
Montrond: Sin. Tanbê mobilidadi susial ta konta txeu na ivoluson semantika di lingua, sima ki Sr. Arnaldo rifiri na se intervenson. Nu sabi ma gósi na Praia pur izénplu, ta uzadu alguns palavras y spresons di Sanvisenti, otus di Fogu, di Brava, etc, sima: Bé, kel minina la é bunita pa xuxu; el é bunita pa afrónta; anpugó, bo é di Fogu?; Ó krédu!; etc. Anton tudu keli dja kumesa ta kontisi. Y N sta di akordu ku Sr. Arnaldo, ma na futuru nu ta ben ten un entrozaméntu global entri tudu kes variantis y nu ta ben ten un prudutu úniku ki ta ben ser Kriolu di Kabu Verdi na futuru. Ke-la é pusível pamodi dinominador kumun di tudu kes variantis é strutura. Enbóra seja ki ten alguns variason na vokabuláriu, strutura linguistiku é rigurózamenti kel-mé. Kriolu di Brava ku Kriolu di Santanton, ses strutura é izatamenti kel-mé. Ses strutura é tal y kual. Nu sta na bon kaminhu pa konsigi konsénsu pa unifikason di skrita di Kriolu uzandu ALUPEC. Prugrama di oji foi bastanti ilusidativu na es aspétu. Dja nu da kónta ma kes variantis txeu ki nu ten é rikéza y fleksibilidadi ki ta karakteriza nos Kriolu. É ka un aspétu negativu. Pelu kontráriu, é puzitivu. En relason a palavras téknikus na Kriolu, kiston ki foi labantadu pa Sr. Djou Silva, nu ta lenbra-l ma purtugês ben di Latin, y nos tudu nu sabi modi ki palavras téknikus surji na purtugês. Y é di mesmu fórma ki el ta bai ta surji na Kriolu tanbê. Tanbê perguntadu li ofisializa Kriolu pa kuzé. Fladu li ma alguns prufisoris ta inxina purtugês má es ka ta dumina purtugês mutu ben, ma nu krê linpa stória, etc y tal. Nu ta fla-s ma nãu. Nu ka krê linpa stória. Pelu kontráriu, nu krê fazi stória. Nu krê pa un dia na Kabu Verdi, pa proklamadu Kriolu komu lingua ofisial djuntu ku purtugês, pa podu Kriolu tanbê na puleru na undi ki el debi sta. Pa nu ka dexa-l baxu. Pa nu po-l na lugar ki el ta meresi. Pa nu da-l ixtatutu di lingua ko-ofisial, sinãu ofisial, ónbru ku ónbru ku purtugês. É ke-la ki nu krê. Dignifika y valoriza nos Kriolu.
Valdir: Ok Montrond. Ku es konsiderason muitu inpurtanti, nu ta ben kuntinua prosimamenti y sértamenti nu ta ben ten más opurtunidadi di klarifika tudu kel ki inda mesti ser klarifikadu. Tanbê nu ta dexa pisoas sabi, sobritudu kes ki sta interesadu na kolabora ó patrusina es expasu di debati sobri Kriolu, ma nu sta abértu y dispostu a da-l kontinuidadi.
Anibal: N kria dexa ben klaru ma nu ta mesti un fórma gráfika kumun y úniku pa tudu algen skrebi di mesmu manera. N ta konkorda ma nu ten ki trabadja pa el, pa nu podi ben ten-l. Ma mi nha priokupason é es Kriolu ki sta ta papiadu li na Mérka. N ta spera ma na prósimu opurtunidadi nu ta ben dibrusa sobri es asuntu.
Valdir: Sin, nu ta ben dibati es asuntu tanbê na un prósimu prugrama. Muitu obrigadu pa nhos partisipasãu.
Anibal: Obrigadu.
Montrond: Obrigadu nos. Foi un prazer partisipa, y nu sta dispostu a torna partisipa na prugramas di es kalibri.
Agnelo A. Montrond
No comments:
Post a Comment