Dia Internasional Di Lingua Matérnu: Tema Di Konvérsa Na Rádiu Porton D’nos Ilha – Primera Parti

Brockton - Kinta-fera, dia 21 di Fevereru. Valdir Alves, enprezáriu y donu di prugrama televizivu Cabo Video, jornalista konseituadu, y lokutor di prugrama radiofóniku Porton Di Nos Ilha, na 97.3 FM, Rádio Globo, tevi un brilhanti y louvável inisiativa di didika parti di se prugrama a un konbérsu ku dôs konvidadu na studiu, y tanbê ku linha abérta pa ouvintis txôma y partisipa via telefóni, nakel konvérsa na undi ki tema éra: Dia Internasional di lingua matérnu.
Na studios staba konvidadus Anibal Silva y mi, Agnelo Armando Montrond.
N atxa ma é opurtunu konpartilha es konvérsa ku más pisoas ki podi ka ter sigidu kel prugrama. N ta spéra ma nhos ta gosta y ma nhos ta da nhos kontributu di akordu ku nhos konviksãu, má sen ofénsa ó insultu a ningen.

A sigir, N ta tranxkrevi kel konvérsa:

Valdir Alves: Anibal Silva nãu sendu propriamenti un linguista ou profisor, ta trabadja na un instituisãu di saudi. Mas seja komu fôr, el é un ómen di letras, un ómen di poezia, purtantu un ómen ligadu mutu a kultura linguistika y a literatura di un fórma jeral. Agnelo Armando Montrond, entri outras várias funções é profesor, nomeadamenti di ensinu bilingi, ki li na Stadus Unidus sta n’un fazi muitu dizenvolvidu. Pa nos konvidadus muitu boa noiti.

Agnelo Montrond: Boa noiti

Anibal Silva: Boa Noiti

Valdir: Talvês nu kumersa pa Montrond. Montrond u k’é ki ta signifika es dia di oji, dia 21 di Fevereiru moda es ta fla li sin na notísias, só pa-m sita un bokadu, dia internasional di lingua matérnu, selebradu a nível internasional. Primeras deklarasões di Montrond a es respeitu.

Montrond: Sin, N ta gostaba di kunprimenta ouvintis ki sta ta sintuniza prugrama n’es muméntu, expesialmenti kabuverdianus. N ta apruveita pa manda-s un abrasu di tamanhu di Kabu Verdi. Un abrasu di kada un di nos dés ilhas, desdi Brava a Santanton. É sin ki-m kria kunprimenta tudu falantis di Kriolu. Bu ten razãu Valdir, oji é un dia mutu inpurtanti, ki en prinsipiu debi ser asinaladu ku algun tipu di atividadi. N ta kongratula bu inisiativa di ka dexa pasa es dia dispersebidu, porki é dia ki nu debi refleti sobri nos lingua matérnu, nos lingua di bérsu ki é Kriolu. Ben, es inisiativa ben di ONU, organizason di Nasons Unidas, di ajénsia ixpesializadu k’é UNESCO, ki uns anus atrás rizolvi na kria un dia k’é pa refleti sobri lingua matérnu, pa valoriza, promovi, difendi y sobretudu pa fala sobri diversidadi linguistika y kultural ki é inpurtanti na mundu. Y objetivu é tenta fazi kon ki ivitadu ki linguas kontinua ta dizaparsi. Isu porki nu sabi ma lingua ki ta faladu agora na mundu é serka di seix mil y sétisentus, má txeu akaba pa dizaparsi. N ta gostaba di rifiri a faktu ki inísiu disu tudu kontisi na Bangladexi, na India, na undi ki sinku anu dipôs di ses independénsia, pisoas sai na rua ta manifesta pamodi es kria pa ses lingua biraba ofisial. Es foi konfrontadu ki tiroteius, y ouvi morti. Entãu a partir di kel data, fika markadau na kalendáriu, kel dia 21 di Fevereiru, komu dia internasiona di lingua matérnu. Só ki nos na Kabu Verdi, trinta y dôs anus dipôs di nos indipendénsia, nu ka sigi izénplu di Bangladexi. Ses lingua dja é ofisial, ma di-nos inda sta simi-ofisial. Sima nu sabi, konstituison di Kabu Verdi ta kontenpla na se artigu númeru nóvi, lingua Kriolu. Nu sta konta ma brevimenti, salvu érru, sugundu palavras di nos própi ministru di kultura, Doutor Mnuel Veiga, ma na prósimu rivizãu konstitusional, tenedu forti speransa ma lingua Kabuverdianu, finalmenti ta bira lingua ofisial.

Anibal: Izatamenti, moda Montrond fla nu ten ki difendi nos lingua. Purki nos lingua é nos identidadi. Y lingua pa mi é 75% di identidadi di un povu. Un povu ki ka ta fala se lingua, já dja-l perdi maior parti di se identidadi. Dai ki é bon ki nu manti nos lingua Kriolu, nos lingua matérnu, pa nu ka iskese-l y nen pa nu ka straga-l.

Valdir: Anibal, di akordu ku fórma ki adotadu pa skrebi kriolu ki é ALUPEC, Anibal dja sa ta prende-l, dja sta avansadu ku el?

Anibal: Bon, mi N sa ta skrebe-l un poku, mas ami inda N ka sta dentu di asuntu, má si el fôr ofisializadu, klaru ki N ta utiliza-l komu lingua y se fórma ofisial di skrebi. Mas na k’es prumeru puemas ki-m skrebi, N ka skrebe-s uzandu ALUPEC, mas n’es últimus N sa ta skrebe-s uzandu ALUPEC, mas ku alguns érrus, N ka sa ta skrebe-l perfeitamenti indu sigundu régras di ALUPEC.

Valdir: Un lingua ten ki ser ben skritu, el ten ki ten régras gramatikais. Kuandu ki Montrond ta fla ma el ta spéra ma brevimenti Kriolu ta ser ofisializadu. Mas Montrond, un lingua ki inda maioria di nos inda ka sabi skrebe-l, bu ta atxa ma el debi ser ofisializadu já?

Montrond: ALUPEC já é ofisial. Nu sabi ma sérka di dés anus atrás, konselhu di ministrus aprova ALUPEC komu alfabétu ofisial na ixforsu di tenta unifika skrita di Kriolu kabuverdianu. Sinku anu dipôs staba previstu avalia situason linguistiku na Kabu Verdi y prunúnsia sobri asuntu di Kriolu. Ti inda ka foi dadu sigiméntu, má N ta atxa ma ALUPEC é alfabétu ki midjór ta sinplika y ta unifika skrita di kaulker di k’es variantis di Kriolu ki nu ten. Sima ki dja-m fla várias vezis na es rádiu, ALUPEC ta extabelesi un relason biunivuka entri funemas ou seja son, y grafemas ou seja reprizentason gráfiku di son. Signifika ki kada son ta ser riprezentadu só y só di un manera pa tudu algen. Na nha ixperiensia pisual komu professor di Kriolu na Massasoit College y gósi na Bridgewater State College, N ten alunus Merkanus ki lógu na prumeru dia di aula, es ta prendi elementus di funétika y fonolojia di Kriolu di Santiagu, y maioria d’es ta konsigi skrebi kualker un palavra na Kriolu. Só pa bu odja modi ki ALUPEC ta sinplifika skrita di Kriolu, sima kualker un di nhas alunus podi tistimunha. Ma nu ta repara ma txeu kabuverdianus ki sta abituadu ku skrebi uzandu alfabétu etimolójiku purtugês, es ten k’el rezisténsia pa prendi skrebi di un otu fórma inda ki seja más sinplis. Nu sabi ma rezistensia a mudansa é algu natural y nu ten ki sta informadu y preparadu a lida ku es faktu. Sértu é ki é nesesáriu fazedu más y midjór. Só un dekrétu na papel pa ofisializa ALUPEC ka surti ifeitu dizejadu, pamodi inda txeu kabuverdianus ka prende-l, otus nen ka sabi é kuzé, enfin é ka konsigi txeu aseitason na meiu di kabuverdianus. Má keli ka signifika ma dizisténsia é k’é soluson. Un maior intervenson, urjenti y abranjenti, ku organizason di várius atividadis pa divulga, explika, dimonstra, y papia ku nos gentis sobri ALUPEC, através di paléstras, workshops, etc, ta fasilita grandimenti na klarifika alguns dúvidas, ekívokus, y mal-entendidu ki podi sta na menti di txeu pesoas. Seria un bon fórma di txigadu a un konsensu y dimokratikamenti konkista y promovi aseitason di ALUPEC. Má tanbê, nen sénpri kuzas ta kontisi di baxu pa riba. Ás vezis até di riba pa baxu é midjór óras ki asuntu é dimaziadu tékniku. É kazu di alguns leis, portarias, etc, ki é propostu pa nos parlamentaris na asenbleia, submetidu a diskuson na jeneralidadi, dipôs na ixpesialidadi, y anton submetidu a votason, y finalmenti promulgadu y dekretadu komu lei pa ser akatadu pa tudu algén. Kela é ka ninhun inpozison y ningen ka ta reklama y fla ma e ka foi konsultadu, e ka da se opinion, y más lénga-lénga. Inpurtanti é ki leis ten ki fazi sintidu y pisoas ten ki aseita-s. Talvês nu devia sigi kel mesmu via pa ofisializa Kriolu.

Valdir: Mas kual é ki é riperkurson a nível di ensinu. Nes muéntu dja nu teni Kriolu semi-ofisializadu. Na skóla nu ta kontinua ta studa na Kriolu ó na Purtugês?
Montrond: Obi, oji é dia ideal pa nu fala y refleti sobri es asuntu. Kriolu é prumeru lingua ki un kualker kabuverdianu ta prendi papia. Nu ta prende-l naturalmenti y na diskóntra sen ninhun ixforsu intelektual ó kognitivu. É sima lugar na undi ki un algen nasi. Ten algun lugar ki bu ta konpara ku Galinhéru na undi ki bu nasi? Mi, ka ten ninhun lugar ki N ta konpara ku Ribeira Ilhéu. Dja-m stevi na várius lugaris, ma ninhun é ka sima lugar ki-m nasi. Lugar ki un algen nasi ta marka-l pa fin di se vida. Lingua matérnu é mesmu kuza. El ta marka personalidadi y fórma di pensa di un algen. Nu sabi ma lingua nu ta uza-l pa nu organiza, pa nu pensa, pa nu kumunika, pa nu reza, pa nu studa, enfin …

Mi, N ta fala várias linguas, má só N trapadja N ta rikorri lógu a Kriolu. Nos lingua matérnu sta-nu na nos miolu, el sta-nu na nos matris. Pur tudu isu, N ta atxa ma Kriolu é lingua ki debi ser uzadu pa inxina mininus kabuverdianus, sobretudu na k’es prumérus anus di ixkolaridadi. Isu pamodi mininu dja sabi papia Kriolu. Pa maioria di mininus, Kriolu é úniku lingua ki es ta papia. Purtantu profisoris debi uzaka Kriolu ki mininu dja sabi pa inxina-l aritmétika, lé, skrebi, etc. Si es opta pa purtugês, ki pa es é un lingua stranjeru, dja tarefa é mutu más difísil, pamodi es ten ki inxina mininus purtugês y aritmétika pur izénplu au mesmu ténpu. Ka ta dadu konta di frustrason ki kela ta koloka na kabésa di k’es mininus. Nhos imajina, un mininu ki sta na primera ó sugunda klasi, ki ta mandadu pa skrebi un redason sobri o boi en purtugês. Kel mininu é kapaz di nen ka intendi kuzé ki boi signifika. En vês di prufesor explika-l na Kriolu ki el ta intendi dretu y fla-l ma boi é toru, el ta perdi un monti ténpu ta tenta ixplika-l na purtugês y mininu ta dura ki intendi. Y na próva oral, ta izigidu mininu pa papia y ixplika só na purtugês matérias ki podi ser konpleksu y linguistikamenti izigenti. Purtantu, stadu ta kunplika tarefa di mininu na prendi konseitus na purtugês en vês di Kriolu y ka ta uzadu lingua ki mininu ta domina y permiti-l di uza se ixperiensia na se prusésu di aprendizájen.

Valdir: Di algu natural ki bu inkontra, di algu ki nasi ku bo, a algu ki ten ki ser formalizadu. Ten un diferénsa.

Montrond: Kistãu di formaliza Kriolu, é só se skrita. En térmus di oralidadi nu sabi ma ka ten ninhun prubléma. Nos tudu nu sabi ma di Santanton a Brava ten un interkonprenson entri pesoas.

Valdir: Até nu ben ten rikursus finanseiru y material didátiku, bu ka ta atxa ma nu sta na un sitauson di retrosésu y inda nu ka sta prontu pa ofisializa Kriolu. É ka midjór nu spera ti ki nu teni material y rikursus na mon antis di nu ofisializa Kriolu?
Montrond: Nau. N ta atxa ma na es muméntu dja sta riunidu kondison pa Kriolu ser ofisializadu. Ka nu ben ku diskulpa txeu, di material, di rikursu finanseru, etc, y tal. Ma Kriolu dja sta ofisializadu tudu k’es la ta ben dipôs. Falandu di material didatiku, mi pur izénplu N ta prepara nhas própi material. Tanbê, N sabi ma ten otus ki tanbê ta prepara ses própi material. Purtantu rikursus é ka prublema. Vontadi pulitika, sin, é nesesáriu. É nesesáriu nu rikonhesi nesesidadi pa nos terséru konkista k’é ofisializason di Kriolu, dipôs di nos independensia pulitika pa nos soberania na 1975, y di dimokrasia y liberdadi ki nu konkista na anus 90.

Valdir: Nos lingua ben di purtugês, ó nãu?

Montrond: Ben di purtugês komu?

Valdir: Nos lingua é ka derivadu di purtugês?

Montrond: Portugês sta na orijen di Kriolu kabuverdianu, sén dúvida.

Valdir: Anton nu ten ki bazia na purtugês, ó nãu?

Montrond: Nãu nesesariamenti.

Valdir: Anton ka ten diferénsa entri boi ku toru?

Montrond: Txeu vokábulus na kriolu ku txeu influénsia di purtugês ás vezis é ka fásil pa txeu algen intende-s, sima palavras boi, ovelha, etc. Má ten tanbê alguns palavras na kriolu ki ka ten nada a ver ku purtugês. Pur izénplu, banbú algen. Valdir bu podi traduzi: el é ki ta banbuba mi, na purtugês? Kuidadu pa bu ka fla: ele é que me bambuva.

Valdir: É simples. Ele é que me levava às costas.

Montrond: Kuidadu. Karrega na kósta podi ka ser banbú. Un algen ki sta ta karrega un fexi padja na kósta ka sa ta banbu-l.
Valdir: Li dja bu fla un palavra ki podi ser dialétu afrikanu.

Montrond: Xa-m da-u más un.

Valdir: Bu podi da-m.

Montrond: Valdir, traduzi-m keli na purtugês: Ó Txuli, panha kel karman, kel buli, y kel salidoru bu pindra-s na kanbilitxi.

Valdir: Só si bu ixplika-m oríjen di kes palavras la.

Montrond: Ka bu fla-m ma bu ka ta intendi kes palavras la.

Valdir: Agora ti ki bu skrebe-l na kel kriolu ofisializadu, bu ten ki traduzi-l pa un algen di Santantãu.

Montrond: Nãu, nu sa ta bai di Kriolu diretamenti pa purtugês. Keli é un bon izénplu pa pisoas odja ma kriolu ten se ixtrutura y alguns vokábulus própriu ki ka ten nada a ver ku purtugês.

Valdir: Kal varianti di kriolu ki bu ta inxina bus alunus na universidadi?

Montrond: Pur akazu N fazi un ixkolha dimokrátiku. N ta inxina-s varianti di Santiagu pamodi é varianti ki é papiadu pa maioria di kabuverdianus.

Valdir: Si un algen di Brava fla-bu azu bu sabi é kuzé?

Montrond: Un algen di Brava y un di Santantãu es ta intendi kunpanheru ó nãu?

Valdir: Es ta intendi kunpanheru sin, má nãu perfeitamenti.

Montrond: Ami dkja-m stevi na Sal ta trabadja y nunka N ka tevi prubléma ku intendi gentis di Sal y nen es, es ka tevi prubléma na intende-m. Pa bu intendi un ideia ó un konseitu na un lingua bu ka mesti intendi tudu palavra ki sta uzadu nakel ideia ó konseitu. Ten teknikas ki algen podi uza pa djuda-l intendi un ideia ó konseitu na un lingua ki el ka ta dumina. Active reading strategies é un téknika ki mininus ki sa ta prendi inglês podi uza pa es podi intendi kuza ki es sa ta lé. Nu debi prokura intendi ideia jeral num prumeru fazi sén liga pormenor mutu.

Valdir: Dexa-m fazi un pauza kumersial nu ta volta daki a poku …

Sugunda parti ta kontinua brevimenti.

Agnelo A. Montrond