Irmon Kabuverdianus, Nu Uza Y Divulga Alfabétu Kabuverdianu Ofísial(AK, ex-ALUPEC)

Thursday, August 14, 2008

SINPATIA Ó ANTIPATIA PA ALUPEC?


Agnelo A. Montrond


Nu ta rapara ku algun priokupason ma kabuverdianus sta divididu: tantu na Kabu Verdi komu na stranjeru, ten divizionismu pulitiko-partidáriu: uns ta torsi pa MPD, otus pa PAICV, y k’es otus pa UCID; ten rijionalismu ó seja bairrismu entri Sanpadjudu y Badiu; ten distinson entri algen di fóra y di sidadi; entri algén di Ponta Belén y algen di riba Praia; enfin …

Sima ki tudu kela ka basta, inda nu sta divididu en relason a várius otus aspétus ki devia uniba nos. Nos lingua matérnu é un d’es. É priokupanti nota ma kabuverdianus sta divididu en relason a nos lingua di bérsu, ki é Kriolu. Ten uns ki ta fla ma Kriolu é ka lingua, nen m’é ka podi ser lingua pamodi é dialétu di purtugês. Otus ta fla ma é lingua má só papiadu pamodi Kriolu ka ta skrebi nen é ka podi ser skrebedu pamodi Kriolu ka ten régra. Y óras ki es fladu ma dja ten régras, ma alfabétu ALUPEC dja foi aprovadu y gósi el é ofisial, es ta rispondi y es ta fla ma ningen ka ta inxina-s skrebi Kriolu pamodi ningen ka podi sabi Kriolu más di ki es: es nasi ta papia Kriolu purtantu es sabi tudu sobri Kriolu y es ka ten nada a prendi di ningen.

Ka foi fetu ninhun studu inda, má tudu ta indika ki txeu di k’es ki ka ta konxi ó ki ka ta prokura konxi prupósta di Dr. Manuel Veiga y di más ilimentus di grupu ki studa y fazi prupósta di modu operandis di padronizason di Kriolu, é kóntra ALUPEC, sén es sabi kuzé ki é ALUPEC. Pa más stranhu ki ke-li podi ta parsi, é un lójika ki poku algen ta intendi. N mensiona lójika, má lójika é ka podi ser pamodi é un konkluzon ki es ta txiga atoa sen ninhun tipu di rasiusíniu y sén uza ninhun dadu ó informason inda ki seja ipotétiku. Si ka for pur isu, anton nu ten ki adimiti ma é pamodi es ten antipatia pa ALUPEC. É ka podi ser otu kuza. Y kel antipatia é infundadu y insustentadu. Inda más, ten otus ki pa fanatismu es ka ta aseita ALUPEC y es ta papia só purtugês ti ki es ta ratxa tudu fódja di gramátika di José Maria Relvas. Alguns individus sta pre-distinadu a rijeita ALUPEC y es ka krê sabi di más nada. Txeu, nen siker sta interesadu na prendi ALUPEC. Es ka nén ta inporta ku prukura sabi ALUPEC é kuzé y es ta insurji lógu kóntra y pontu final. Es tipu di atitudi y predispozison kóntra ALUPEC sén persebi na fundu kuzé ki é ALUPEC é ka kurrétu. Infilismenti é ke-li ki é nos realidadi tantu na Kabu Verdi komu na diáspura.

Nos tudu djuntadu, nu debi prokura inspira pisoas a tenta konxi bazis di ALUPEC y konpara ALUPEC ku alfabétu purtugês antis di es prunúnsia sobri validadi y funsionalidadi di ALUPEC. N ta da nha kontributu y N ta spéra ma kada un di nos, nu ta kunpri nos dever di prendi, inxina otus y divulga ALUPEC. Má ke-li só é pusível ku boa vontadi y interesi na diskubri segrédu ki ALUPEC ta uza pa sinplifika skrita di Kriolu di Kabu Verdi. Inda nu ta bai un bokadinhu más lonji y nu ta fla ma ALUPEC podia até ser uzadu pa sinplifika skrita di própi purtugês, si purtugezis rizolveba na utiliza-l komu ses alfabétu.

Nu ta aprezenta di sigida, un brévi sinópsis sobri ALUPEC.

ALUPEC é abreviason en purtugês de Alfabeto Unificado Para a Escrita do Cabo-Verdiano.

Alfabétu ALUPEC é konpostu pa siginti létras y dígrafus:

A, B, S, D, E, F, G, I, J, DJ, L, LH, M, N, NH, O, P, K, R, T, U, V, X, TX, Z

Li nu mostra 21 létras y 4 dígrafus.

Ten un ki nu ka mostra li, létra ñ, ki é uzadu pa skrebi alguns palavras (uzadu pa gentis di interior di Santiagu) na varianti di Santiagu.

Es alfabétu é funétiku-fonolójiku pa un razon mutu sinplis ki é sinplifika skrita y ivita ki mininus ki ta bai prende skrebi Kriolu na skóla da erru. Má di ki manera ki el ta sinplifika skrita? Respósta: un son ta reprezentadu sénpri pa mesmu létra y nãu pa dôs ó três létra sima na purtugês y otus linguas ki é etimulójiku. Kabu Verdi y kabuverdianus debi da abertura y aseita manera sinplis di faze kuzas. Nu ka debi sta alienadu ó fika refén di kuzas di nos gentis di pasadu ki é kunplikadu pur kistons imutivus ó pa paixon. Si antis ta ratxada pédra ku madju na Kabu Verdi oji ta uzadu mákina pa sinplifika kel trabadju. Y si algen ta insisti na kuntinua ta ratxa pédra ku madju seja pa ki razon fôr, anton algun kuza debe sta tortu ku es algen. Ben, voltandu a manera ki ALUPEC ta sinplifika skrita di Kriolu, N ta kontribui ku siginti iliméntus:

0. Létra o ka ta uzadu na Kriolu pa reprezenta son /u/. Ta uzadu létra u pa reprezenta son /u/. Pur isu na Kriolu ta skrebedu ratu en vez di rato. Si inventoris di abcedário purtugês tinha pensadu di es manera nen na purtugês ka ta uzada o pa riprezenta son /u/.
1. Létra e ka ta uzadu na kriolu pa reprezenta son /i/. Na Kriolu ta skrebedu névi en ves di neve. Si inventoris di abcedário purtugês tinha pensadu di es manera nen na purtugês ka ta uzada e pa riprezenta son /i/.
2. Sima nhos debi ter raparadu, létra c ka ta uzadu na ALUPEC pamodi son ki el ta reprezenta na purtugês é tanbê reprezentadu pa s sima na kazu di palavra cinco y pa k sima na palavra carta. Na Kriolu ta skrebedu sinku y karta. Si inventoris di abcedário purtugês tinha pensadu di es manera nen na purtugês ka ta tinha c pa reprezenta son /s/ ó son /k/.
3. Létra ç ki ta uzadu na purtugês pa reprezenta son /s/ ka ta uzadu na Kriolu. En ves di aço ta skrebedu asu. Si inventoris di abcedário purtugês tinha pensadu di es manera nen na purtugês ka ta uzada ç pa riprezenta son /s/.
4. Tanbê, h ka ta uzadu na ALUPEC. É un létra mudu ki é ka nesesáriu pamodi é ka ta reprezenta ninhun son. Si inventoris di abcedário purtugês tinha pensadu di es manera nen na purtugês ka ta tinha h. Uza un létra fantasma ki ka ten ninhun valor y ki ta sta na un palavra só pa intximéntu, sima ki alguns Kriolistas Klaridozus faze, oji ka ta uzadu nén própi na purtugês ki ku ses nóvu akordu ortográfiku, skrita di purtugês ta aproxima txeu di skrita di Kriolu en ALUPEC.
5. Dígrafu dj é dôs létra ki ses son ta kola na kunpanheru sima na palavra djagasida. Keli é ka prubléma. Tudu algen ta skrebe djagasida ku dj. Es dígrafu é konsensual.
6. Léra q ka ta uzadu na ALUPEC pamodi son ki el ta reprezenta é kel mesmu son ki k ta reprezenta. Y létra q é un létra kobardu ki ás vezis ka ta sta el só. El ta sta sénpri kunpanhadu di u. Dígrafu qu ta uzadu pa reprezenta mesmu son ki létra ka ta riprizenta. Y komu nu kre pa un son ser reprezentadu sénpri pa mesmu létra nu ka mesti qu na Kriolu. Si inventoris di abcedário purtugês tinha pensadu di es manera nen na purtugês ka ta tinha qu.
7. Létra x ta reprezenta só son ki ch ta reprezenta na purtugês. Pur izénplu xavi na Kriolu ki ta skrebedu chave na purtugês. Pamodi ki ta uzadu x, y nãu ch na Kriolu? Rispósta:
1) komu ka ta uzadu c na Kriolu é lójiku ki ch tanbe ka debi uzadu;
2) en ves di dígrafu ou seja dôs létra pa reprezenta un son, un létra é más ikunómiku.

8. Dígrafu tx ta reprezenta son ki txeu algen ta reprezenta pa tch. É más ikunómiku uza dôs létra en vês di três pa reprezenta kel son. Asin, en ves di pintcha nu ta fika ta skrebi pintxa. Nu lénbra ma komu létra c ka ta uzadu, tch lójikamenti ka debi uzadu.
9. Kada un di k’es 25 létras y dígrafus di ALUPEC ta reprezenta un son diferenti, má sénpri, konsistenti y sistemátikamenti un mesmu son. Na ALUPEC un mesmu létra ka ta reprezenta más di ki un son, sima na purtugês. Na ALUPEC ka ta uzadu ss. En vez di associação ta skrebedu asosiasãu. Keli é un kiston di lójika matimátika: uza ss, s, y ç pa riprizenta kel mesmu son na kel palavra la ka ta fazi sintidu. Objetivu di uza-s é kunfundi mininu kabésa. Nos nu krê é sinplifika skrita y bira-l fásil pa mininu skrebi sen da érru.
10. Alguns létras ki ka ta figura na alfabétu ALUPEC sima c, h, q, w, y podi ser uzadu na skrita di Kriolu Kabuverdianu pa abreviason di unidadis uzadu na sistéma internasional di mididas y ses derivadus, sima cm (sentímitru) , hm (ekitómitru), kw (kilouóti), etc.

Na es tabéla li-di-baxu, nu ta aprezenta un análizi konparativu y di kontrasti entri ALUPEC y alfabétu etimolójiku ki purtugês y otus linguas latinu ta uza:

Prumeru palavra (diriba) é na Kriolu di Santiagu y sugundu (dibaxu) é na Purtugês

Kaza (k en vês di c y z en vês di s)
Casa

Galinha
Galinha

Jinástika (j en vês di g y k en vês di c)
Ginástica

Oji (h ka mesti, i en vês di e)
Hoje

Kuartu (k en vês di q y u en vês di o)
Quarto

Xavi (x en vês di ch y I en vês di e)
Chave

Aneksu (ks en vês di x y u en vês di o)
Anexo

Asu (s en vês di ç y u en vês di o)
Aço

Asuntu ( s en vês di ss y u en vês di o)
Assunto

Prósimu ( s en vês di x)
Próximo

Xadrês ( son /x/ transforma en son /s/)
Xadrês

Matris ( son /x/ transforma en son /s/)
Matriz

Djuga
Joga

Txuba (en vês di tchuba)
Chuva

Ilha
Ilha


N ta spéra ma es tabéla ta sirbi pa djuda kualker algen ki sabi skrebi na purtugês y ki ta papia Kriolu Kabuverdianu pa kumesa ta skrebi na Kriolu uzandu ALUPEC. N ta apruveita pa lansa un dizafiu a kabuverdianus pa prendi skrebi Kriolu uzandu ALUPEC y inxina pelu ménus un otu kabuverdianu a fazi mesmu kuza. Si keli kontisi anton nu podi fla ma ofisializason di Kriolu dja ka ta ten tadju y sonhu di Dr. Manuel Veiga dja ta bira rialidadi.

Agnelo A. Montrond

No comments: